Khoa học viễn tưởng là gì - định nghĩa, đặc điểm, và ví dụ

Khoa học viễn tưởng là gì - định nghĩa, đặc điểm, và ví dụ

Khoa học viễn tưởng (science fiction/sci fi) là một đề tài rất nhiều người ưa thích. Hẳn bạn đã từng đọc một cuốn tiểu thuyết, xem một bộ phim với mác “khoa học viễn tưởng” hoặc “giả tưởng” rồi đúng không? Thế khoa học viễn tưởng là gì vậy? Cùng tìm hiểu nhé.

1) Định nghĩa khoa học viễn tưởng

Khoa học viễn tưởng là một chi của dòng “speculative fiction” (giả tưởng tự biện), bao gồm những tác phẩm văn học, phim, tranh ảnh,… chứa các mô típ giả tưởng dựa trên khoa học như công nghệ tương lai, du hành vũ trụ, du hành thời gian, các vũ trụ song song, người ngoài hành tinh,... Khoa học viễn tưởng thường đi vào khám phá những hệ luỵ, ảnh hưởng tiềm tàng của các phát kiến khoa học. Bởi vậy nó được gọi là "dòng văn của các ý tưởng." Khoa học viễn tưởng rất ít khi chứa các yếu tố siêu nhiên, luôn phải phát triển dựa trên những kiến thức hoặc học thuyết khoa học đã được chấp nhận tại thời điểm tác phẩm ra đời.

2) Định nghĩa từ giới chuyên môn

Khoa học viễn tưởng khét tiếng là một đề tài khó định nghĩa bởi vì nó bao quát quá nhiều chủ đề và chi thể loại. Damon Knight, nhà văn viết truyện ngắn khoa học viễn tưởng nổi tiếng, đã hài hước đùa rằng, "Chỉ vào cái gì xong bảo nó là khoa học viễn tưởng thì nó trở thành khoa học viễn tưởng." Nhà văn Mark C. Glassy cũng đồng tình với Knight, và ông đưa quan điểm rằng công việc định nghĩa khoa học viễn tưởng cũng như định nghĩa phim khiêu dâm: không ai nói được cụ thể nó là cái gì, nhưng cứ xem là nhận ra ngay.

Hugo Gernsback, một trong những người đầu tiên sử dụng thuật ngữ "khoa học viễn tưởng," đã phát biểu rằng:

Năm 1970 William Atheling Jr. đã viết một bài định nghĩa về thuật ngữ "khoa học viễn tưởng" là:

3) Đặc điểm của dòng khoa học viễn tưởng

Các tác phẩm khoa học viễn tưởng chủ yếu vận dụng lối viết lô-gic để mô tả các viễn cảnh tương lai hoặc các bối cảnh thế giới có thể xảy ra. Nghe thì có vẻ giống văn kỳ ảo (fantasy), nhưng khác biệt nằm ở chỗ các yếu tố giả tưởng ở trong truyện khoa học viễn tưởng hầu hết đều có thể trở thành hiện thực dựa trên căn cứ những định luật khoa học đã được chứng minh hoặc chân lý được công nhận (tất nhiên truyện vẫn có thể sử dụng các chi tiết thuần tuý tưởng tượng, không có cơ sở).

Bối cảnh của khoa học viễn tưởng thường khác biệt so với thế giới thực, nhưng lại được người đọc chấp nhận là khả dĩ xảy ra nhờ các phương thức lý giải các yếu tố hư cấu bằng khoa học. Các yếu tố thường gặp trong khoa học viễn tưởng bao gồm:

• Khung thời gian tương lai, dòng thời gian đã bị biến đổi, hoặc một thời gian quá khứ khác hẳn những gì viết trong sách sử và các tư liệu khảo cổ.
• Không gian ngoài vũ trụ, các hành tinh khác, hoặc không gian ngầm dưới bề mặt Trái Đất.
• Các nhân vật như người ngoài hành tinh, người đột biến, máy móc, rô-bốt mang nhân dạng, các dạng nhân vật đại diện cho hướng tiến hoá tương lai của con người.
• Các công nghệ tương lai sẽ có hoặc có khả năng sẽ có như súng laze, máy dịch chuyển tức thời, trí tuệ nhân tạo.
• Các nguyên lý khoa học mới hoặc trái ngược với các định luật đã được chấp nhận hiện thời, chẳng hạn như du hành thời gian, hố giun, di chuyển nhanh hơn ánh sáng.
• Hệ thống xã hội và chính trị mới và khác biệt hẳn hiện tại, VD: địa đàng (utopia), phản địa đàng (dystopia), hậu khan hiếm, hoặc hậu tận thế.
• Các khả năng phu thường như điều khiển trí não, thần giao cách cảm, dịch chuyển đồ vật bằng trí óc (VD: "Thần lực" trong Star Wars).
• Các vũ trụ hoặc chiều không gian khác và việc du hành giữa các vũ trụ, chiều không gian đó.

4) Các thể loại khoa học viễn tưởng

Trước khi đi vào các thể loại nhỏ, đầu tiên hãy đến với hai nhóm khoa học viễn tưởng chính là khoa học viễn tưởng “cứng” (hard science fiction/hard SF) và khoa học viễn tưởng “mềm” (soft science fiction/soft SF).

Khoa học viễn tưởng “cứng”

Khoa học viễn tưởng “cứng” (hard SF) bao gồm những tác phẩm có tính chính xác khoa học rất cao, đặc biệt trong các lĩnh vực khoa học tự nhiên như vật lý, vật lý thiên văn, và hoá học, hoặc miêu tả hết sức chi tiết và hợp lý một thế giới có thể sẽ được hình thành khi khoa học công nghệ đủ tân tiến. Tác phẩm thuộc nhóm này có lượng tiên đoán trở thành hiện thực trong tương lai hoặc gần sát với hiện thực nhiều nhất. Một số tác giả khoa học viễn tưởng “cứng” vốn là người làm nghề khoa học, chẳng hạn Gregory Benford, Geoffrey A. Landis, David Brin, Robert L. Forward, Rudy Rucker và Vernor Vinge. Một số nhà văn đáng chú ý khác chuyên viết về dòng này bao gồm Isaac Asimov, Arthur C. Clarke, Hal Clement, Greg Bear, Larry Niven, Robert J. Sawyer, Stephen Baxter, Alastair Reynolds, Charles Sheffield, Ben Bova, Kim Stanley Robinson, Anne McCaffrey, Andy Weir và Greg Egan.

Khoa học viễn tưởng “mềm”

Nhóm khoa học viễn tưởng "mềm" (soft SF) này bao gồm những tác phẩm sử dụng nền tảng là các môn khoa học xã hội như tâm lý học, kinh tế, chính trị, xã hội học, và nhân chủng học. Đôi lúc nó còn được gán cho các tác phẩm với cốt truyện khó tin, chứa "khoa học" vô lý, và các nhân vật thiếu chiều sâu. Thuật ngữ khoa học viễn tưởng “mềm” còn được áp dụng cho các tác phẩm tập trung chủ yếu vào xây dựng nhân vật và thế giới nội tâm, tâm lý nhân vật. Các nhà văn tiêu biểu cho nhóm này bao gồm Ursula K. Le Guin, Philip K. Dick, Janusz Zajdel, Ray Bradbury, anh em Strugatsky, Kir Bulychov, Yevgeny Zamyatin, và Ivan Yefremov.

Một số nhánh khoa học viễn tưởng khác

Bên cạnh hai nhóm “cứng” và “mềm,” các tác phẩm khoa học viễn tưởng còn được chia thành nhiều thể loại con tuỳ theo các chủ đề sử dụng chủ đạo trong truyện. Bên dưới là một số thể loại con của khoa học viễn tưởng (Lưu ý: khoa học viễn tưởng có rất nhiều thể loại khác nhau, các thể loại bên dưới chỉ là những thể loại dễ gặp nhất, không phải tất cả):

• Cyberpunk
  • Cyberpunk xuất hiện từ những năm 1980, ghép từ 2 từ cybernetics (điều khiển học) và punk (giang hồ). Thuật ngữ này do nhà văn Bruce Bethke sáng chế ra năm 1980 khi xuất bản cuốn truyện ngắn Cyberpunk. Khung thời gian của thể loại này thường là tương lai gần, bối cảnh là xã hội dystopia vơi đặc trưng là sự cực khổ, khốn đốn. Các chủ đề thường gặp bao gồm công nghệ thông tin phát triển vượt bậc, đặc biệt công nghệ internet, không gian mạng được hiển thị thành hình ảnh, trí thông minh nhân tạo, điều khiển học, xã hội hậu dân chủ nơi các tập đoàn có sức ảnh hưởng hơn chính phủ. Nhân vật chính thường mang vẻ bất mãn. Blade Runner và Altered Carbon được coi là ví dụ điển hình cho dòng cyberpunk.
• Du hành thời gian
  • Du hành thời gian tồn tại từ thế kỷ XVIII và thế kỷ XIX. Tiểu thuyết du hành thời gian đầu tiên là A Connecticut Yankee in King Arthur's Court của Mark Twain. Nổi tiếng nhất phải kể đến Cỗ máy thời gian của H. G. Wells năm 1895. Trong truyện Wells, nhân vật chính dùng một thiết bị để lựa chọn điểm đến, còn trong truyện Twain nhân vật chính bị đánh vào đầu. Thuật ngữ cỗ máy thời gian do Wells nghĩ ra giờ đã trở thành từ thông dụng. Những câu chuyện thuộc thể loại này thường bàn về các nghịch lý lô-gic, chẳng hạn nếu quay về quá khứ giết chết ông nội mình, vậy thì làm sao mình được sinh ra để quay về quá khứ được?
• Lịch sử thay đổi (Alternate history)
  • Lịch sử thay đổi là những câu chuyện dựa trên các sự kiện lịch sử có thật, nhưng thay đổi diễn tiến của chúng. Chuyện có thể về nhân vật dùng máy thời gian thay đổi quá khứ, hoặc đơn giản là lấy bối cảnh trong một thế giới với lịch sử khác thế giới chúng ta. Một số tác phẩm thuộc dòng này là Bring the Jubilee của Ward Moore, kể về thế giới nơi phe miền Nam thắng nội chiến Mỹ; và The Man in the High Castle của Philip K. Dick, kể về thế giới nơi Đức và Nhật thắng Thế Chiến Thứ II.
• Quân sự
  • Khoa học viễn tưởng quân sự là những tác phẩm với chủ đề xung đột giữa các lực lượng quân đội của các quốc gia, các hành tinh hoặc các hệ mặt trời với nhau; nhân vật chính trong truyện thường là những quân nhân. Tác phẩm sẽ tả nhiều về công nghệ quân sự, các nghi thức, thủ tục, lịch sử quân đội; một số câu chuyện có thể sẽ tương đồng với các cuộc xung đột trong lịch sử. Starship Troopers của Heinlein là một trong những ví dụ kinh điển nhất.
• Tận thế và hậu tận thế (Apocalypse/Post-Apocalypse)
  • Các tác phẩm thuộc thể loại tận thế có nội dung về sự chấm dứt của nền văn minh do chiến tranh, đại dịch, thiên thạch rơi, thảm hoạ sinh thái, hoặc một thảm hoạ diện rộng nào đó. Hậu tận thế thì tận trung vào những gì xảy ra cho nền văn minh sau khi thảm hoạ đã diễn ra. Các tác phẩm tận thế thường xoay quanh bản thân thảm hoạ đang diễn ra hoặc hậu quả liền sau đó, còn hậu tận thế thường sẽ lấy bối cảnh là một thời gian dài sau khi thảm hoạ đã diễn ra.
• Phiêu lưu vũ trụ (Space opera)
  • Phiêu lưu vũ trụ bao gồm các tác phẩm với bối cảnh chủ yếu hoặc hoàn toàn ở ngoài không gian, hoặc ở trên các hành tinh khác. Xung đột trong truyện thường mang sắc thái anh hùng ca, và thường mang quy mô rất lớn. Các tác phẩm phiêu lưu vũ trụ hiện đại đôi khi tìm cách khơi dậy tâm lý đam mê khám phá trong thời hoàng kim của khoa học viễn tưởng cách đây vài thập kỷ. Một trong những series nổi tiếng nhất thuộc dòng này là Star Wars của George Lucas.
• Khoa học viễn tưởng xã hội
  • Khoa học viễn tưởng xã hội tập trung vào các vấn đề xã hội và bản chất của con người trong bối cảnh khoa học viễn tưởng. Vì các tác phẩm trong thể loại này tập trung vào bản chất con người hơn là các chi tiết khoa học, chúng thường thuộc vào hạng mục khoa học viễn tưởng “mềm.“
• Khí hậu viễn tưởng (climate fiction)
  • Khí hậu viễn tưởng lấy chủ đề là các biến đổi khí hậu nghiêm trọng. Thỉnh thoảng các tác phẩm thuộc dòng này được gọi tắt là "cli fi," tưởng tự như "science fiction" được gọi tắt là "sci fi". Khí hậu viễn tưởng thường được lấy bối cảnh là trong tương lai, nhưng cũng có một số tác phẩm lấy bối cảnh quá khứ.
• Steampunk
  • Trong các tác phẩm Steampunk, các thiết bị công nghệ được vận hành bằng hơi nước, bối cảnh thường ở London thời Victoria, giai đoạn thế kỷ XIX. Mặc dù chỉ sử dụng công nghệ hơi nước nhưng các máy móc thiết bị sử dụng trong tác phẩm hoàn toàn có thể tân tiến ngang với thời hiện đại, thậm chí còn tân tiến hơn.

5) Một số ví dụ về khoa học viễn tưởng trên thế giới

Khoa học viễn tưởng phát triển mạnh mẽ nhất tại các nước phương Tây như Mỹ, Canada và Anh, nhưng điều đó không có khoa học viễn tưởng không lan rộng trên khắp thế giới.

Châu Phi

Khoa học viễn tưởng có một mô típ là thể hiện sự thay đổi về xã hội khi cơ cấu quyền lực bị thay đổi (chẳng hạn như con người bị mất quyền kiểm soát và người ngoài hành tinh lên ngôi). Các nhà văn Châu Phi thường mượn mô típ đó để nói về nạn nô lệ và buôn bán nô lệ. Ngoài ra, còn một mô típ nữa hay xuất hiện trong khoa học viễn tưởng đó và cuộc gặp gỡ giữa con người và các giống loài lạ, và mô típ này có rất nhiều nét tương đồng với xung đột giữa văn hoá, ngôn ngữ, tập quán của Châu Phi với các nước phương Tây trong lịch sử nên thường hay được các nhà văn sử dụng.

Mohammed Dib, một nhà văn Algeria, đã viết một tác phẩm khoa học viễn tưởng có tên Qui se souvient de la mer (Ai sẽ nhớ về biển?) năm 1962 để bàn về vấn đề chính trị của nước mình. Masimba Musodza, một tác giả Zimbabwe, đã xuất bản cuốn MunaHacha Maive Nei?, cuốn khoa học viễn tưởng đầu tiên viết bằng ngôn ngữ Shona.

Châu Á

Châu Âu

Châu Úc

David G. Hartwell, nhà phê bình văn học và biên tập viên kỳ cựu người Mỹ, đã nói rằng "khoa học viễn tưởng Úc không có chất Úc nào cả." Nhiều nhà văn khoa học viễn tưởng Úc thực chất là nhà văn quốc tế, sáng tác bằng tiếng Anh và xuất bản cho độc giả thế giới. Thêm nữa là thị trường nội địa Úc rất nhỏ (dân số 21 triệu người), nên doanh số truyện bán được ra nước ngoài là yếu tố tiên quyết

Châu Mỹ

---

---