Zombie là gì: khái niệm & nguồn gốc

Zombie là gì: khái niệm & nguồn gốc

Zombie (Pháp ngữ Haiti: zombi, Creole ngữ Haiti: zonbi), hay còn được gọi là thây ma hoặc xác sống, là các tử thi người được làm cho sống lại. Zombie chủ yếu xuất hiện trong các tác phẩm kinh dị, khoa học viễn tưởng (Science Fiction/Sci Fi), và kỳ ảo (Fantasy).

Nguồn gốc của từ “zombie”

Trong tiếng Anh, từ zombie lần đầu xuất hiện vào năm 1819 trong một tác phẩm viết về lịch sử Brazil do tác giả Robert Southey thực hiện. Mới đầu từ ấy được viết là "zombi", dùng để chỉ một thủ lĩnh phe phiến quân người Brazil gốc Phi với tên thật là Zumbi. Từ điển tiếng Anh Oxford có ghi từ này gốc gác bắt nguồn từ khu vực Tây Phi, và so sánh nó với từ "nzambi" (Chúa) và "zumbi" (bái vật) trong tiếng Kongo.

Từ "zombie" với cách viết chính tả như hiện nay thường được coi là khởi nguồn từ đạo diễn George Romero. Trong bộ phim Night of the Living Dead, các zombie được gọi là "ghoul," tức là thây ma (mặc dù từ ghoul, vốn gốc lấy từ cổ tích Ảrập, dùng để chỉ quỷ, không phải xác được hồi sinh), nhưng về sau khi trả lời phỏng vấn, George Romero lại dùng thuật ngữ "zombie" để tả chúng.

Zombie trong văn hoá dân gian

Zombie được nhắc đến rất nhiều trong văn hoá dân gian của Haiti dưới dạng những người quá cố được bokor, một pháp sư hoặc phù thuỷ, dùng phép chiêu hồn làm cho sống lại. Các zombie sẽ phải chịu sự điều khiển của bokor, trở thành nô lệ không có ý chí riêng.

Ngoài ra, trong văn hoá Haiti, zombie còn tồn tại dưới dạng phi vật chất, hay còn gọi là "tinh chất zombie", vốn là một phần linh hồn người. Bokor có thể thu lấy tinh chất zombie để bổ trợ cho sức mạnh tâm linh của mình. Tinh chất zombie còn có thể được lưu vào trong một chiếc lọ đặc biệt do bokor chế tạo, và ai mang nó theo người sẽ được may mắn, khoẻ mạnh, làm ăn phát đạt. Người Haiti tin rằng về sau Chúa sẽ lấy lại linh hồn của zombie, thế nên tinh chất zombie ấy chỉ là một thực thể siêu linh tạm thời.

Các phong tục xoay quanh zombie này được những nô lệ người Châu Phi đưa đến Haiti. Người Châu Phi tin rằng sau khi chết, thần Baron Samedi sẽ quy tụ tất cả bọn họ lại từ trong nấm mồ và giúp họ đến thiên đường kiếp sau ("Guinea"). Tuy nhiên, nếu trong lúc sống họ đã làm gì báng bổ thần, họ sẽ vĩnh viễn trở thành một cái xác nô lệ cho thần sau khi chết.

Đặc trưng của các tác phẩm zombie hiện đại

Hình ảnh zombie trong thế giới hiện đại ngày nay gần như do một mình đạo diễn George A. Romero tạo dựng nên với bộ phim Night of the Living Dead năm 1968. Trong tác phẩm điện ảnh này, Romero đã cho lai zombie truyền thống với một số mô típ của ma cà rồng, và tạo ra một thứ quái vật rất ám ảnh. Hình tượng thứ thây ma tận thế này về sau được cộng đồng fan khoa học viễn tưởng gọi là Romero Zombie.

Trong các tác phẩm thuộc đề tài này, thường khi zombie mới xuất hiện, người dân sẽ bị sốc, hoảng loạn, và lắm khi còn không tin vào sự tồn tại của zombie, mặc dù có biết bao bằng chứng sờ sờ trước mặt, khiến cho những người sống sót không thể ứng phó với khủng hoảng một cách kịp thời và hiệu quả.

Chính quyền thường cũng sẽ phản ứng rất chậm chạp, không bắt kịp được tốc độ lan toả của zombie, khiến cho nó bùng phát lên thành cấp đại dịch, không cách nào ngăn chặn được nữa. Điều này thường dẫn đến hậu quả tất yếu là toàn bộ nền văn minh bị sụp đổ. Zombie trở thành loài thống trị hành tinh, và con người chỉ còn một vài nhóm nhỏ tìm cách sinh tồn.

Các tác phẩm về zombie thường sẽ tập trung vào một nhóm nhỏ các nhân vật ngươi sống sót, kẹt giữa đại dịch. Cốt chuyện sẽ tiến triển từ lúc đại dịch zombie vừa mới khởi đầu, sau đó sẽ đến những nỗ lực kiểm soát ban đầu của giới chức trách (thường là sẽ thất bại), và rồi dần dần phát triển lên đến mức mọi cơ cấu tổ chức của xã hội đều bị đảo lộn, nền văn minh loài người chấm dứt, và các nhân vật sau đó phải tự bươn chải sống sót. Tác phẩm sẽ hay tập trung vào cách các nhân vật chính phản ứng với thảm họa này, và việc tính cách của họ bị biến đổi ra sao khi mọi rào cản, quan niệm đạo đức trong thế giới cũ của họ có thể nói là đã biến mất sạch.

Một số ví dụ về zombie trong khoa học viễn tưởng

Hình tượng zombie xuất hiện sớm nhất trong khoa học viễn tưởng có lẽ là Frankenstein của Mary Shelley. Mặc dù bản thân tác phẩm không phải là tiểu thuyết về zombie, nhưng truyện cũng viết về một cái xác được làm sống lại, không phải bằng phép thuật thần bí gì cả mà bởi một quy trình khoa học nghiêm chỉnh. Ngoài ra, Frankenstein còn đi đầu trong việc tạo dựng mô típ là người chết sẽ hung dữ hơn phiên bản sống của mình.

Diễn viên T. P. Cooke thủ vai quái vật Frankenstein năm 1823.

Trong giai đoạn thập niên 1920s và 1930s, tác giả truyện kinh dị H. P. Lovecraft đã viết vài cuốn tiểu thuyết ngắn xoay quanh đề tài zombie. Các tiểu thuyết "Cool Air", "In the Vault", và "The Outsider" đều có sử dụng mô típ thây ma, nhưng tác phẩm Herbert West–Reanimator (1921) của Lovecraft mới là thứ giúp "định hình khái niệm zombie trong văn hoá đại chúng". Đây là một chuỗi truyện ngắn, kể về một nhà khoa học điên có tên Herbert West. Ông ta tìm cách hồi sinh xác người, nhưng kết quả không mấy khả quan. Các thây ma ông ta hồi sinh được đều không thể kiểm soát nổi, gần như không biết nói, chỉ còn lưu lại những bản năng nguyên thuỷ và hết sức bạo lực. Mặc dù tác giả không dùng từ zombie, những cách chúng được miên tả rất giống với zombie hiện tại.

Tác phẩm I Am Legend năm 1954 của Richard Matheson cũng đề cập đến zombie, chỉ có điều thuật ngữ dùng chính thức trong truyện thì lại là “ma cà rồng.” Dẫu vậy, các xác sống trong truyện vẫn mang những nét rất đặc trưng của zombie. Cuốn tiểu thuyết này và phiên bản phim chuyển thể năm 1964 của nó, The Last Man on Earth, kể về con người cuối cùng còn sống sót trên trái đất, tiến hành chiến đấu chống lại ma cà rồng. Về sau này, chính George A. Romero cũng phải công nhận là tác phẩm đã gợi cho ông ý tưởng làm phim Night of the Living Dead.